Του Βασίλη Κουτουζή
από την ιστοσελίδα www.koutouzis.gr
Η Κοκκινιά είναι προσφυγική συνοικία του πολεοδομικού συγκροτήματος Πειραιά και μοιράζεται σήμερα μεταξύ των δήμων Νικαίας (κυρίως) και Πειραιά. Η Παλιά Κοκκινιά -που ανήκει στη δικαιοδοσία του Δήμου Πειραιά - συνορεύει δυτικά και βόρεια με τη Νίκαια, ανατολικά με τον Άγιο Ιωάννη Ρέντη και τα Καμίνια και νότια με τη Λεύκα.
Η Κοκκινιά αρχικά ονομαζόταν «Κοκκινάδα», γιατί το έδαφος της περιοχής είχε κόκκινο χρώμα. Μετέπειτα, με τον ερχομό των πρώτων εποίκων ονομάστηκε «Κοκκινιά». Με την άφιξη των προσφύγων, κυρίως από τη Σμύρνη και τον Πόντο διευρύνθηκε, δυτικά και βόρεια, το δε διευρυμένο τμήμα πήρε το όνομα Νέα Κοκκινιά, διακρινόμενη από την Παλιά Κοκκινιά, που είχε κατοικηθεί η περιοχή της από τους πρώτους κατοίκους. Η μετονομασία της Νέας Κοκκινιάς σε Νίκαια έγινε το 1940, με πρόταση του Ι. Μελά, μετέπειτα δημάρχου Νικαίας, βουλευτή και υπουργού.
Στο τέλος του 19ου και τις αρχές του 20ου αιώνα η Παλιά Κοκκινιά κατοικήθηκε από λίγες οικογένειες αγροτών, περιβολάρηδων και αμαξάδων (αραμπατζήδων), που προέρχονταν από χωριά του νομού Αττικής: Μάνδρα, Ελευσίνα, Ασπρόπυργο, Μενίδι και από τα Σπάτα Μεσογείων. Η περιοχή της Παλιάς Κοκκινιάς αρχικά ήταν αραιά κατοικημένη και είχε ένα μικρό ' νεκροταφείο με το εκκλησάκι των Αγίων Αναργύρων, στον χώρο του οποίου -ακριβέστερα λίγο πιο πέρα- χτίστηκε ο σημερινός μεγαλοπρεπής ενοριακός ναός. Το 'να σπίτι από τ' άλλο βρίσκονταν σε μεγάλη απόσταση. Μεταξύ τους τα σπίτια χωρίζονταν από μεγάλα οικόπεδα (αλάνες).
Τα σπίτια και οι στάβλοι περιβάλλονταν από μάντρες με μεγάλες πόρτες, για να μπορούν να βγαίνουν και να μπαίνουν τα μεγαλόσωμα άλογα, τα οποία έσερναν τα κάρα τους, που εκτελούσαν μεταφορές από και για το λιμάνι του Πειραιά. Οι μεταφορές με τα κάρα γίνονταν μέχρι το έτος 1960. Με ευεργετικό νόμοι οι ιδιοκτήτες τους πήραν άδειες για «νταλίκες».
Όπως γράφει ο Χρήστος Πατραγάς στο βιβλίο του « ΜΕΓΑΛΟ ΠΕΙΡΑΪΚΟ ΛΕΥΚΩΜΑ», από τα έτη 1916-1922, με την εγκατάσταση των Αρμενίων και μετέπειτα των προσφύγων της Μικρασιατικής καταστροφής, η περιοχή άρχισε να παρουσιάζει μεγάλη ανάπτυξη λόγω των δραστηριοτήτων και επιδόσεων των νέων κατοίκων της. Μετά τη σφαγή των Αρμενίων από τους Τούρκους τα έτη 1915-1916 και την έξοδο τους σε διάφορες κατευθύνσεις της υδρογείου, ένα πλήθος Αρμενίων εγκαταστάθηκε στην Παλιά Κοκκινιά και συγκεκριμένα στην περιοχή που βρίσκονται σήμερα τα οικοδομικά τετράγωνα: Λαμίας-Φλωρίνης και Αρμενίων αγωνιστών, κάτω ακριβώς από τη σημερινή οδό Νικ. Μπελογιάννη.
Η Αρμενική κοινότητα ασχολήθηκε με πολλές επαγγελματικές δραστηριότητες, κυρίως όμως με το εμπόριο. Επιδόθηκε στα γράμματα, τον πολιτισμό και σε αθλητικές δραστηριότητες. Ίδρυσε: Αρμενική ορθόδοξη εκκλησία και Αρμενική καθολική εκκλησία, Αρμενικό σχολείο, που είναι γνωστό ως σχολείο «Σιμόν Ζα-βοριάν» (από το όνομα του δασκάλου που δίδασκε σ' αυτό), βιβλιοθήκη, θεατρική σκηνή, ως και ιατρείο.
Το 1868-1869, στη λεωφόρο Θηβών και την οδό Αγίων Αναργύρων, οικοδομήθηκε ένα μικρό, πανέμορφο ξωκλήσι βυζαντινού ρυθμού μ' ένα ονομαστό, ιστορικό καμπαναριό. Είναι ο σημερινός ενοριακός ναός της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος με τη λαϊκή ονομασία Αγία Σωτήρα. Τις Κυριακές, στον πευκόφυτο περίβολο του, έκαναν την εκδρομή τους κάτοικοι των άλλων περιοχών του Πειραιά.
Παλιότερα στη σημερινή οδό Μεγάρων λειτουργούσε το στρατόπεδο Βελισαρίου. Από το έτος 1922 στην περιοχή μεταξύ των ναών Αγίων Αναργύρων και Μεταμόρφωσης Σωτήρος, καθώς και στον χώρο του παλαιού στρατοπέδου Βελισσαρίου κατασκευάστηκαν παράγκες, όπου εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες, κυρίως από τη Σμύρνη. Αργότερα το μικρό νεκροταφείο καταργήθηκε και στη θέση του κατασκευάστηκαν πολυκατοικίες, που υπάρχουν και σήμερα στην οδό Αγίων Αναργύρων. (Ο μεγάλος αριθμός των προσφύγων, εκτός από τη Σμύρνη προερχόταν από τον Πόντο και εγκαταστάθηκαν στη Νέα Κοκκινιά σε μικρές λυόμενες παράγκες με 6 μ. πρόσοψη. Τις παράγκες αυτές κατασκεύασε γερμανική εταιρεία, γι' αυτό και η περιοχή πήρε το όνομα «ΓΕΡΜΑΝΙΚΑ»).
Γύρω στα 1930 και μέχρι την έναρξη του πολέμου 1940 η Παλιά Κοκκινιά πυκνοκατοικήθηκε, άνοιξαν οδοί και σχηματίστηκαν οικοδομικά τετράγωνα.
Τα μεταπολεμικά χρόνια η περιοχή χαρακτηρίστηκε «βιομηχανική» και τα περιβόλια πήραν μεγάλη οικοπεδική αξία και μετατράπηκαν σε εργαστήρια και εργοστάσια, κυρίως στον άξονα της λεωφόρου Θηβών.
Στη λεωφόρο Θηβών και σε μικρή μεταξύ τους απόσταση υπάρχουν δυο μικροί ναοί: του Αγίου Παύλου και Των Αγίων Πάντων. Πριν από πενήντα χρόνια τα δυο αυτά εκκλησάκια περιβάλλονταν από πολλά δέντρα. Σήμερα τα εκκλησάκια πνιγμένα «στο τσιμέντο» δεν ξεχωρίζουν από την πυκνή και ευθυγραμμισμένη δόμηση.
Στη συμβολή των οδών Αγίων Αναργύρων και Μαυρογένους, εκεί που βρίσκεται σήμερα το θέατρο Γραμμών, είναι το κτίριο ΣΑΠΟΡΤΑ, που στην περίοδο του πολέμου 1940-1941 και μέχρι περίπου το έτος 1950 λειτούργησε ως Γενικό Νοσοκομείο. Σήμερα στο ίδιο κτίριο λειτουργεί πολυκατάστημα παιδικών παιχνιδιών.
Η γραφική πλατεία ΝΕΡΑΪΔΑΣ βρίσκεται στην καρδιά της Παλιάς Κοκκινιάς. Παλαιότερα εκεί υπήρχαν πολλά καφενεδάκια και ήταν χώρος περιπάτου. Ακόμη ήταν η αφετηρία της συγκοινωνίας Παλιάς Κοκκινιάς-Πειραιά (σ.σ. παλαιά γραμμή 78 και μετέπειτα 907), που έχει καταργηθεί εδώ και πολλά χρόνια.
Τέλος, από τις αρχές του 19ου αιώνα στην περιοχή της Παλιάς Κοκκινιάς, στις οδούς Δομοκού και Αγίων Αναργύρων, βρίσκεται το τουρκικό νεκροταφείο, το οποίο είναι ιδιοκτησία του τουρκικού κράτους και προστατεύεται από διεθνείς συμβάσεις. Μεταπολεμικά το τουρκικό νεκροταφείο χαρακτηρίστηκε Ηρώον και έχει μόνο μουσειακό χαρακτήρα.
Παρ' όλα αυτά επί δημαρχίας Γιάννη Παπασπύρου, αλλά και παλαιότερα, έγινε προσπάθεια ταφής νεκρών τουρκικής υπηκοότητας, αλλά η ταφή αποτράπηκε από την αντίθεση των κατοίκων και την παρέμβαση του τότε δημάρχου (σ.σ. Μετά το 1999, όταν τουρκική αντιπροσωπεία επισκέπτεται την Αθήνα καταθέτει στέφανα σ' αυτό το Ηρώο).
Σχετικό κείμενο για την ιστορία της Παλιάς Κοκκινιάς: paliakokkinia.blogspot.com/2008/04/19.html